D W I K O Z Y
Wieś Dwikozy posiadała różne nazwy: De Dwikoz, Decoze lub Dwejkoszy, lub Due Caprae. Nazwa Due Caprae w języku polskim oznacza Dwie Kozy. Taka nazwa pojawia się dopiero w 1827 roku, natomiast ostateczna wersja nazwy gminy — Dwikozy ukształtowana została w 1881 roku.
Pierwsza wzmianka na temat Dwikóz pojawia się w źródłach historycznych w XII wieku. Wówczas to wieś Dwikozy jako tzw. Prebenda Dwikozka (posiadłość duchowna) wraz z wsią Bożydar stanowiły uposażenie jednego z kanoników kapituły kolegiaty sandomierskiej. Znajduje to potwierdzenie w przywileju wydanym w 1276 r. przez polskiego monarchę, księcia krakowskiego i sandomierskiego, Bolesława Wstydliwego, który idąc w ślady swoich poprzedników, udziela posiadłościom kolegiaty sandomierskiej wszystkich swobód i wolności jakie posiadają dobra katedry krakowskiej. Zgodnie z tym przywilejem mieszkańcy wsi Dwikozy, Bożydaru i innych wsi zostali zwolnieni od wykonywania następujących powinności: „przewod” — konieczność dawania przewodnika w czasie przejazdu księcia, „powoz” — dawanie podwód pod dwór książęcy, „stan”, czyli stacja — żywienie dworu książąt przyjeżdżających, „targowe” — opłata od bydła i owiec na stół książęcy, „straż” — dawanie zboża na utrzymanie strażników zamkowych. Przywilej książęcy uwalniał mieszkańców Dwikóz i Bożegodaru od służby wojskowej, od „pogoni”, czyli ścigania nieprzyjaciela, od pilnowania sokołów używanych do polowania, od budowy i naprawy zamków, oraz od opłat dawanych księciu, wojewodom i kasztelanom.
M Ś C I Ó W
Nazwa wsi pochodzi od średniowiecznego rycerza Mszczuja, który to użyczył swego imienia. Mściów istniał już w XI wieku, ale osadnictwo stałe w tym zakolu Wisły zaczęło się w paleolicie. W pierwszych wiekach istnienia wieś należała m.in. do Grotów, Słupeckich, Lubomirskich, Dunin-Karwickich, Wybranowskich, Prażmowskich, Suchodolskich, Ośniałkowskich. W 1784 roku decyzją Komisji Dobrego Porządku wioski: Mściów, Kamień Mściowski, Doły, Doraz i Rzeczyca Mokra zostały wyłączone z terytorium dużego Sandomierza i jego jurysdykcji i objęte prawem ziemskim. Po uwłaszczeniu włościan następuje parcelacja majątku dworskiego na rzecz byłych poddanych chłopów. Według oficjalnego spisu w Mściowie w 1827 roku stało 31 domów, w których mieszkały 164 osoby. W 1882 roku było już tylko15 domów i zaledwie 127 mieszkańców, co jak pisze Stanisław Malarz – było skutkiem wielkiego pożaru wsi i epidemii czarnej ospy w regionie.
G Ó R Y W Y S O K I E
W 1217 r. Iwo herbu Odrowąż, kanonik krakowski, kantor gnieźnieński, kanclerz Leszka Białego w starym osiedlu Góry wybudował drewniany kościółek p.w. św. Wita Męczennika, który stał się protoplastą dzisiejszego kościoła parafialnego p.w. MB Bolesnej i św. Wita, zlokalizowanego w Górach Wysokich.
W 1417 r. Władysław Jagiełło, wydał nakaz, w którym zobowiązywał każdego z kmieci do obowiązku opłat w wysokości 2 groszy podatku zwanego podatkiem królewskim. Potwierdził również wszystkie dawne przywileje, nadając jednocześnie posiadłościom kapituły sandomierskiej prawo niemieckie czyli magdeburskie, a przy okazji uwolnił kmieci od władzy wojewodów i kasztelanów, a wszelkie spory nakazał kierować pod sądy oraz wyroki sołtysów według prawa niemieckiego.
Około 1440 r. w Dwikozach nad rzeką Łukawą (obecna Opatówka) było 18 łanów kmiecych. Stał tam również piękny dwór kanonika sandomierskiego i folwark z ogrodem owocowym i łąkami. Ponadto w jednej z miejscowości, do której należały 2 łany z lasami i łąkami, 2 karczmy z polami, działały 2 dobrze urządzone młyny.
W XVII w. rozpoczęto w Dwikozach budowę szpitala i kaplicy. Pieniądze na ten cel przeznaczył w 1674 r. ks. Wacław Kostecki.
Wśród miejscowości o starej metryce warto również wspomnieć o osadach służebnych wymienianych w źródłach pisanych (Słupecki L.P., „Osady służebne pod Sandomierzem i Zawichostem”, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, nr 2, 1992) tj.: Winiary — pierwsze wzmianki pojawiają się już od XII w., Szczytniki — od poł. XIV w., Kichary Nowe — w XVI wieku.
R O M A N Ó W K A
Nazwy wsi użyczył w XIX wieku ówczesny właściciel dóbr garbowskich. Folwark zajmował wtedy 288 morg, na których stosowany był 13-polowy płodozmian. Zabudowanie sklada się z zaledwie trzech zagród. Był tu wtedy również wiatrak.Na początku lat 30-tych XX wieku Romanówka miała 17 domów, w których mieszkało 116 osób.Podobnie jak inne miejscowości gminy Dwikozy, również współczesna Romanówka podąża w kierunku warzywnictwa i sadownictwa. Tunele foliowe oraz zwiększający sie areał sadów to dominanty krajobrazu wsi.
W I N I A R Y, W I N I A R K I
Nazwa Winiary (parafia Trójca) pojawia się po raz pierwszy w 1190 roku w przywileju Kazimierza Sprawiedliwego jako uposażenie Kolegiaty Sandomierskiej. Od 02.03.1257 r. wieś Winiary stanowi uposażenie Klasztory Klarysek w Zawichoście.
Etymologia nazw Winiary, Winiarki wywodzi się od winnic zakładanych na nasłonecznionych zboczach Wyżyny Sandomierskiej.
Jak podaje „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, pod red. B. Chlebowskiego W-wa, 1893:
„W roku 1827 było w Winiarach 27 domów, 300 mieszkańców. Na terenie wsi był wiatrak. Dobra Winiar składały się w 1887 roku z folwarków: Winiary, Buczek, Kępa Chwałowska, razem 1856 mórg. Folwark Winiary:
grunty orne, ogrody — 385 mórg, łąki — 84 morgi,pastwiska — 221 mórg,las — 45 mórg,nieużytki — 21 morgi,budynki: murowane — 8, drewniane — 14.”
W 1944 r. Winiary wieś i dwór zostały prawie doszczętnie zniszczone i spalone.
S Z C Z Y T N I K I
Pierwsze wzmianki na temat Szczytnik pojawiają się z okazji zapisania wsi na własność plebanowi górskiemu ks. Michałowi i jego następcom, co miało miejsce w sądzie ziemskim w Sandomierzu, w 1348 r. Na prośbę plebana król Kazimierz Wielki w dzień św. Feliksa w 1352 r. potwierdził tą darowiznę.
„Około 1440 r. wieś Szczytniki należąca do parafii św. Piotra w Sandomierzu, miała piękne ogrody; z łanów kmiecych i karczem dawano dziesięcinę snopową kościołowi św. Piotra w temże mieście” (Długosz, „Liber beneficiorum”).
W 1508 r. właścicielem części dóbr był Jan Słupecki, w 1578 r. jego syn. W tym czasie było tutaj 8 osadników, 2 łany i jeden ogrodnik. Z czasem wieś SZCZYTNIKI darowana kościołowi w Górach, została przyłączona do dóbr słupeckich.
Według tabeli prestacyjnej z 1846 r.: „w Szczytnikach było 6 połowników i 9 zagrodników. Połownicy odrabiali dworowi czworgiem bydła i dwojgiem ludzi 3 dni latem i 3 dni zimą tygodniowo. Zagrodnicy ręcznie 3 dni latem i 3 dni zimą również tygodniowo…”
K I C H A R Y
Wieś Kichary położona w zachodniej części gminy Dwikozy pośród jarów i wąwozów, dzięki urodzajnym lessowym glebom oraz przepływającej Opatówce już od wieków stanowiła ważny ośrodek osadniczy. Opatówka (zwana dawniej Łukawą) wypływająca ze wschodnich stoków Pasma Jeleniowskiego i wpływająca do Wisły w rejonie Słupczy, jest rzeką, którą tak scharakteryzował poeta Stanisław Młodożeniec, pochodzący z Dobrocic: „…choć małą, dogodna była woda do pojenia bydła, do pławienia koni i w głębszych miejscach do kąpania bachorów, do prania chabów, do moczenia lnu i konopi, do pływania kaczek, do łowienia wreszcie kiełbi i płotek. Podczas wiosennych roztopów zalewała i użyźniała okoliczne łąki przysparzając sytnego siana dla gadziny…”
Pierwszym dziedzicem Kichar, wzmiankowanym ok. poł. XIV w. w kilku dokumentach jak również figurującym na inskrypcji nagrobnej w sandomierskiej katedrze, był szanowany mieszczanin z Sandomierza Bartko.
W wieku XVI wieś Kichary przeszła w ręce rodziny Stanisławskich ze Stanisławic pod Radomiem, herbu Pilawa. W 1578 r. Kacper Stanisławski, był dziedzicem m.in. dóbr Kichary, które liczyły 1 łan (ok. 17 ha) gruntów uprawnych, 2 osadników i 1 biedny. W XVII wieku Elżbieta Prokopowa Sieniawska przekazała swoje dobra na uposażenie klasztoru benedyktynek w Sandomierzu. Po pożarze tegoż klasztoru zakonnice przeniosły się do Kichar. W 1864 r. Kichary zostały zabrane benedyktynkom na rzecz rządu. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wzmiankuje, że w 1827 r. w Kicharach było 31 dymów, 212 mieszkańców, natomiast w 1883 r. – 77 dymów, 368 mieszkańców, 886 morgów ziemi włościańskiej i 21 morgów przy osadzie młynarzowej.
Kiedyś wieś Kichary otaczały sady, natomiast na wzgórzu stał murowany, piętrowy, dwór obronny, z czterema basztami na narożnikach i dwoma bramami. Z trzech stron dwór otaczał woda. Po przeniesieniu się zakonnic do Kichar ten tzw. Zameczek zamieniono na klasztor. Po odebraniu siostrom wsi, zameczek sprzedano na licytacji zaś pola folwarku rozdano chłopom. Z zameczku do dziś pozostała tylko zabytkowa baszta zwana też kaplicą śś. Rocha i Jacka, niestety w stanie ruiny.
G A Ł K O W I C E
Na północ od Kichar znajduje się wieś Gałkowice, do której prowadzą biegnące jarami i wąwozami drogi. Najstarszym zapisem historycznym zawierającym nazwę Gałkowice jest wzmianka sporządzona przez Jana Długosza w wydanej ok. roku 1440 księdze uposażeń diecezji krakowskiej (Liber beneficiorum t. III, s. 410).
Według ww. „Słownika Geograficznego…”, wieś Gałkowice w XIX wieku, należała do parafii Góry Wysokie, administracyjnie zaś do gminy Wilczyce. Zamieszkiwało ją 218 mieszkańców. Składała się z folwarku Gałkowice Krakówka, wsi — Gałkowice Ocin i Krakówki.
Dobra Gałkowickie dzierżawiła. m.in. rodzina Mościckich. Od 1876 r. dzierżawcą dóbr był Stanisław Mościcki — brat Faustyna, ojca przyszłego prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego (w latach 1926–1939), który przebywał tu krótko, ok. 1889 r., wraz ze swoją narzeczoną Michaliną Czyżewską.
STARY G A R B Ó W NOWY GARBÓW
Wieś Garbów od niepamiętnych czasów należała do rodu szlacheckiego herbu Sulima, z którego wywodził się słynny rycerz — Zawisz Czarny. W roku 1343 r. komes Wszebor (Seborius) z Garbowa przybył z synem do Wąchocka, aby uczestniczyć w sprzedaży sołectwa przez Jana opata klasztoru cystersów wąchockich niejakiemu Michałowi za 8 grzywien czystego srebra. Z tego właśnie rodu pochodził Mikołaj z Garbowa — kanonik gnieźnieński i archidiakon zawichojski, następnie kasztelan konarski ok. 1388 r., a później sieradzki. Był on ojcem trzech synów m.in. rycerza — Zawiszy Czarnego, który szczególnie się wsławił w bitwie pod Grunwaldem. Będąc częstym gościem wielu europejskich dworów brał Zawisza udział w turniejach rycerskich, a często bywał ich ozdobą.Niewątpliwie należał do najwybitniejszych postaci swojej epoki, a całe życie dzielił między dwóch panów: króla polskiego Władysława Jagiełłę i Zygmunta Luksemburskiego, króla węgierskiego i bawarskiego, potem cesarza rzymskiego: „był dla nich obu dworzaninem i domownikiem”.
Około 1440 r. według J. Długosza, w Garbowie było 30 łanów kmiecych, z których dziesięcinę snopową oraz konopną przekazywano archidiakonowi zawichojskiemu. Z pól o powierzchni 9 łanów, położonych bliżej Gór pobierał dziesięcinę pleban górski, a pola za dworem nazywano przymiarkami i klinami. W Garbowie były wtedy trzy karczmy i dwóch ogrodników bez pól oraz pięć folwarków.
Powołując się na tabelę prestacyjną z 1846 r. w Garbowie było wówczas 20 gospodarstw włościańskich.
C Z E R M I N
2 marca 1257 r. Bolesław Wstydliwy darował m.in. wieś Czermin zakonnicom franciszkankom, czyli klaryskom, nadając jej prawo magdeburskie.
Około 1440 r. w Czerminie było 6 łanów kmiecych, z każdego dawano dziesięcinę snopową archidiakonowi zawichojskiemu i płacono zakonnicom franciszkankom jeden ferto jaj, 2 kapłonów i 2 sery. Były dwie karczmy bez pól i ogrody. W 1578 r. było w Czerminie 4 łany, 4 osadników, 3 biednych.
Dobra Czermin Panieński podzieliły los wszystkich dóbr duchownych pod zaborem rosyjskim zabranych na skarb państwa.
B O Ż Y D A R
Wieś Bożydar ok. 1440 r. należała do parafii św. Piotra w Sandomierzu, liczyła wówczas 4 łany kmiece, z każdego dawano kanonikowi prebendy Dwikozy czynszu pół grzywny, 2 korce owsa, 2 kapłony i 20 jaj, robiono jeden dzień wiosną, drugi zimą. Dworu wtedy, karczem i ogrodów nie było w Bożymdarze, gdyż wszystko pochłonęła Wisła.
G Ó R Y W Y S O K I E
Góry Wysokie w średniowiecznych dokumentach nazywane: Góry Superior, Wyszegory, Góry Wyższe, dzisiejszą nazwę uzyskują w XVIII wieku.
Około 1440 r. było w Górach 19 kmiecych łanów, z których dawano dziesięcinę snopową i po 4 wiązki konopnej, archidiakonowi zawichojskiemu. Była także karczma plebańska bez pól; z dwóch ogrodów z polami i folwarku szlacheckiego dawano dziesięcinę snopową plebanowi górskiemu, który miał swoje własne pole. Dziedzicem Gór Wyższych był tego roku Jan z Oleśnicy.
Urodzajne gleby, obszerne pastwiska sprzyjały hodowli bydła rogatego, natomiast bliskość rzek Wisły i Opatówki umożliwiała rybołówstwo, wszystko to wpływało na zamożność włościan.
Ówcześni mieszkańcy Dwikóz zajmowali się również uprawą warzyw głównie cebuli, buraków, czosnku, ogórków rozwożąc je na jarmarki i targi do okolicznych miejscowości.
Na terenie gminy żywe były również tradycje patriotyczne, których świadectwem jest miejsce pamięci narodowej zlokalizowane u stóp góry zwanej „winnicą” w postaci zbiorowej mogiły powstańców wymordowanych przez żołnierzy rosyjskich pod dowództwem płk. Miednikowa po porażce pod Słupczą 8.II.1863 r. Miejscem martyrologii na obszarze gminy są również znajdujące się w lesie w Górach Wysokich dwie mogiły pomordowanych przez hitlerowców w 1940 r. 92 więźniów z Zamku Sandomierskiego.
Przejawem religijności mieszkańców ośrodka gminnego była budowa w 1884 r murowanej kapliczki owalnie zakończonej od zachodu, zlokalizowanej na rozstaju dróg. Odtąd tradycją stało się odprawianie przy niej nabożeństw kilka razy do roku.
10 grudnia 1938 r. z polecenia bpa Jana Kantego Lorka przybył ze Skarżyska Kamiennej ks. Jan Duraziński, który utworzył nową parafię z czterech wiosek: Słupcza, Szczytniki, Dwikozy i Bożydar, wydzielonych z parafii Góry Wysokie. Początkowo nabożeństwa odprawiano w szkole dwikozkiej, natomiast od 25 sierpnia 1940 r. w nowopoświęconej kaplicy parafialnej. Podstawę materialną tworzącej się parafii stanowiła darowizna ziemi przez Antoniego Łempickiego, dziedzica majątku Słupcza. Na tej ziemi powstała najpierw kaplica, potem plebania, cmentarz i kościół.
1 kwietnia 1941 r. dekretem bpa J.K. Lorka powstała nowa parafia Słupcza — Dwikozy. Nazwa dwuczłonowa, ponieważ ziemia pod urządzenia parafialne leżała na terenie Słupczy. Patronami nowej parafii byli: św. Andrzej Bobola kanonizowany w 1938 r. i św. Antoni Pustelnik patron ofiarodawcy ziemi. Przed wojną powstał projekt kościoła arch. inż. Ludomira Gyurkowicza. Wojna przerwała przygotowania do budowy kościoła. W 1954 r. ks. Jan Szczepanowski objął stanowisko proboszcza i od tej pory kierował budową. Dnia 12 września 1965 r. nastąpiło poświęcenie murów. Duże zasługi położyli murarze z Zaklikowa na czele z mistrzem murarskim Julianem Stryjeckim. Pod względem architektonicznym kościół jest mieszaniną stylów nawiązującą do gotyku, renesansu. Kościół został uroczyście poświęcony przez bpa Piotra Gołębiowskiego w 1973 r. W 1986 r. parafia została powiększona o dwie wioski Rzeczyca Mokra i Rzeczyca Sucha.
Od 1975 r., po likwidacji powiatów gmina Dwikozy należała do województwa tarnobrzeskiego, a od roku 1999 należy do województwa świętokrzyskiego.
W chwili obecnej w skład Gminy Dwikozy wchodzą 24 sołectwa: Winiary, Winiarki, Kępa Chwałowska, Słupcza, Szczytniki, Dwikozy, Góry Wysokie, Stare Kichary, Nowe Kichary, Gałkowice, Kolonia Gałkowice, Stary Garbów, Nowy Garbów, Romanówka, Czermin, Buczek, Bożydar, Rzeczyca Mokra, Rzeczyca Sucha, Mściów, Nowy Kamień, Kamień Łukawski, Gierlachów, Jaroszówka.
